Antony Bryer, Οι κρυπτοχριστιανοί του Πόντου και ο πρόξενος William Gifford Palgrave, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 4|1983, 13-68

'Η παρούσα έργασία εξετάζει το φαινόμενο τοϋ Κρυπτοχριστιανισμοϋ στην’Οθωμανική Αυτοκρατορία γενικότερα καί ειδικότερα τή μεγαλύτερη ομάδαΚρυπτοχριστιανών, τούς Κουρουμλήδες, πού έμφανίστηκαν στον Πόντο το1857.’Ενδείξεις Κρυπτοχριστιανισμοϋ (δημόσια έπαγγελία τοϋ ’Ισλαμισμού καίιδιωτική ομολογία τής ’Ορθοδοξίας) στήν πρώιμη ’Οθωμανική Αυτοκρατορίασυνήθως χρονολογούνται άπο το 1338 στή Νίκαια. Σέ ορισμένες περιοχές,όπως ό Πόντος, θεωρείται ότι ό Κρυπτοχριστιανισμύς έχει συνεχή παρουσίαάπο τήν οθωμανική κατάκτηση ως τούς πρόσφατους χρόνους. Το φαινόμενοείναι δύσκολο νά προσδιοριστεί ως τον δέκατο πέμπτο αιώνα, όταν οί ’Οθωμανοίυπάλληλοι άρχισαν νά καταγράφουν στα Tahir Defters τούς υπηκόους τουςμε βάση τή θρησκεία, στο βαθμό πού αυτή επηρέαζε τις οικονομικές ή στρατιωτικέςυποχρεώσεις καί το διοικητικό τους status.'Ιστορικά, λίγοι μεταστρέφονται λόγω θείας επιφοίτησης ή άπο θρησκευτικόένθουσιασμό. Μέ εξαίρεση όσους βίαια έξαναγκάσθηκαν, οί περισσότεροιπροσηλυτίζονται άναμένοντας κάποιο κοινωνικό ή οικονομικό όφελος. Πρόκειταιγιά άργή διαδικασία στή διάρκεια τής οποίας συνηθίζεται ό προσήλυτοςνά άσκεϊ, κι εφόσον τον έξυπηρετεΐ, καί τις δυο θρησκευτικές τελετουργίες.'Η πολιτισμική άφομοίωση άκολουθεΐ μέ καθυστέρηση το θρησκευτικό προσηλυτισμό.’Αναλυτικά στοιχεία γιά τήν πόλη τής Τραπεζούντας άπο το 1486μέχρι το 1583 δείχνουν πώς δέν υπάρχει σημείο έπιστροφής όταν το 45%περίπου των Χριστιανών έχουν προσηλυτισθεϊ- αν κι ενώ ένας 'Έλληνας ορθόδοξοςμπορεί νά γίνει 'Έλληνας Μουσουλμάνος μέσα σέ λίγες έβδομάδες,χρειάζεται τουλάχιστον μιά μέ δυο γενεές γιά νά μετατραπεί σέ Τούρκο Μουσουλμάνο:το 1583, 43% τών Μουσουλμάνων τής Τραπεζούντας ήταν πρώτηςή δευτέρας γενεάς προσήλυτοι. 'Ο προσηλυτισμός καθυστέρησε πολύ περισσότεροστήν Ποντιακή ύπαιθρο, όπου το τοπικό έθιμο ένωσε τον άνεπίσημο’Ισλαμισμό καί τήν άνεπίσημη ’Ορθοδοξία σέ κρησφύγετο τών Κρυπτοχρι-στιανών.Αυτό δέν σημαίνει πώς οί Κρυπτοχριστιανοί πού παρουσιάζονται τον δέκατοένατο αιώνα δέν εϊναι μάρτυρες τής πίστης· ή επιστροφή άπο τον ’Ισλαμισμό στήν ’Ορθοδοξία εξακολουθεί να τιμωρείται, μέ Θάνατο μέχρι το Τανζιμάτ,το 1839. Πολύ περισσότερο προβληματικές είναι οί ιστορικές καταβολές τηςμυστικής τους πίστης. Σέ καμιά περίπτωση δέν μπορεί νά έντοπισθεί στούςβυζαντινούς χρόνους, ένώ στις περισσότερες περιπτώσεις φαίνεται νά υπάρχειμιά τοπική, διοικητική, εξήγηση πού συνήθως πηγάζει άπύ τη φυσική επιθυμίανά εξασφαλιστεί το καλύτερο κι άπύ τούς δυο κόσμους. Οΐ Κρυπτοχρι-στιανοί τής ’Αλβανίας (πρωτοεντοπίζονται το 1610), πιθανά τής Κύπρου(άπύ το 1571 ώς σήμερα) κι ϊσως άκόμη τής Κρήτης (μετά το 1669) είναικαθολικής καταγωγής. Στήν περίπτωση τής Κύπρου άντιπροσωπεύουν τούςκαθολικούς χαμηλής κοινωνικής προέλευσης πού, μετά τήν οθωμανική κατά-κτηση, περιήλθαν σέ άβεβαιότητα άπύ τήν έκδικητικότητα των ’Ορθοδόξων.'Η καταγωγή των 17.260 ή περισσοτέρων Ποντίων Κρυπτοχριστιανών πούδιακήρυξαν τήν πίστη τους το 1857 (μετά το Χατί-Χουμαγιούν πού παραχώρησεθρησκευτική ελευθερία κάτω άπύ ευρωπαϊκή προστασία) κι ή μετέπειταπορεία τους έξετάζονται σέ εννέα έμπιστευτικές άναφορές τής περιόδου 1857-1867 πού στάλθηκαν άπύ το Βρετανικό Προξενείο τής Τραπεζούντας (τάέγγραφα δημοσιεύονται στο Παράρτημα). 'Ο πρόξενος Palgrave τούς θεωρούσεάπογόνους των Μυρίων τού Ξενοφώντα. Έκτος άπύ το γεγονός δτι οί Ρώσοιπρόξενοι τούς έκμεταλλεύονταν, οί Βρετανοί πρόξενοι έπεσήμαναν τρία άλλαχαρακτηριστικά των Κουρουμλήδων. "Οπως οί Χριστιανοί, δέν έκτελοΰσανστρατιωτική υπηρεσία. "Οπως οί Μουσουλμάνοι, οπλοφορούσαν. Σέ άντίθεσημέ τούς Χριστιανούς, δέν πλήρωναν κεφαλικό φόρο άπαλλαγής άπό τή στρατιωτικήυποχρέωση. Μετά το 1857 έξακολούθησαν νά διεκδικοΰν καί τά τρίαπρονόμια πού το ’Οθωμανικό κράτος τούς αμφισβήτησε. Στήν πραγματικότητα,ή Εκκλησία τούς άναγνώρισε αργότερα άπο το κράτος.Οί Πρόξενοι δέν σχολιάζουν δυο συντελεστές τής κατανομής των Κρυπτο-χριστιανών στο έγγραφο I καί στο Χάρτη τής σελίδας 68. Πρώτον, μόνο σέμιά περιοχή (12) οί Μουσουλμάνοι πράγματι ξεπερνοΰσαν άριθμητικά τούςδηλωμένους καί τούς κρυφούς Χριστιανούς, ένώ σέ τρεις άλλες περιοχές (1, 1, 4)δέν υπήρχαν Μουσουλμάνοι άπο τούς οποίους θά μπορούσαν νά κρυφτούν οίΧριστιανοί: τότε, βέβαια, είναι δύσκολο νά έξηγήσει κανείς τήν άνάγκη τούΚρυπτοχριστιανισμοΰ μέ μοναδική βάση τή θρησκεία. Δεύτερον, ό Χάρτηςκατανομής τών Κρυπτοχριστιανών το 1857 στήν πραγματικότητα περιλαμβάνει,σχετικά πρόσφατα, ορεινά χωριά, οί κάτοικοι τών οποίων προσφέρουν υπηρεσίεςσάν καρβουνιάρηδες ή μεταλλωρύχοι στούς "Ελληνες άρχιμεταλλουργούςτών ορυχείων άσημιοΰ τής Άργυρούπολης (Gumushane) στή Χαλδία καίστύψης τής Κολωνείας (Sebinkarahisar ). Αύτοί οί Χριστιανοί πρόσφερανυπηρεσία άντί κεφαλικοΰ φόρου. Στή διάρκεια τής ρωσικής εισβολής τού 1829,τά ορυχεία τής Χαλδίας έκλεισαν αφήνοντας τούς Κουρουμλήδες σέ διοικητικόκενό, άφοΰ στερήθηκαν τήν καταγραφή είτε ώς Χριστιανοί (διότι άπαλλάσσονται φόρου) είτε ώς Μουσουλμάνοι (διότι απαλλάσσονται υπηρεσίας).’Άλλες ενδείξεις, έπίσης, πιστοποιούν ότι οί Κουρουμλήδες δημιουργήθηκανκυρίως άπο διοικητική αβλεψία μετά το κλείσιμο των ορυχείων τής Χαλδίας,τό 1829.Το 1866, το Βρετανικό 'Υπουργείο των Εξωτερικών, πού ανησυχούσε περισσότερογιά τή ρωσική απειλή έναντίον τής βρετανικής ήπειρωτικής διόδουστήν Ινδία, στήν οποία ή Τραπεζούντα κατείχε στρατηγική θέση, παρά γιάτήν τύχη των Κουρουμλήδων, έστειλε εκεί τον William Gifford Palgrave,τον πιο αξιόλογο πρόξενό της στήν περιοχή, γιά νά αναφέρει τήν έπικρατούσακατάσταση. 'Ο Paigrave διατηρούσε πολύ στενούς δεσμούς με το πνευματικόκαί πολιτικό κατεστημένο τής ’Αγγλίας, πού εκτιμούσε τις άπόψεις του.'Η αναφορά τού Palgrave είναι άπόλυτα καταδικαστική γιά τούς "Ελληνεςτού Πόντου γενικότερα καί γιά τούς Κουρουμλήδες ειδικότερα. Εύκολα άπο-δεικνύεται ότι μερικά άπο τά γραφόμενά του είναι άνακριβή, αν καί πιο ενδιαφέρουσεςείναι οί έντονα χρωματισμένες άπόψεις του. ’Εξυμνεί το Ίσλάμ καίτις άρετές τού Τούρκου «εύγενή», άναφέρεται περιφρονητικά στούς Κουρουμλήδεςσάν άποστάτες καί στούς ντόπιους "Ελληνες γιά φυλετικούς λόγους.Οί απόψεις τού Palgrave ήταν τόσο έντονες, ώστε αξίζει νά εξετάσουμε τοιστορικό του άναζητώντας μιά εξήγηση. 'Η οίκογένειά του ήταν έβραϊκήςκαταγωγής (ό πατέρας του ένας Cohen, όνομα πού χρησιμοποίησε μερικέςφορές) ένώ ό ίδιος μεταστράφηκε μέχρι καί έξι φορές στή διάρκεια τής ζωήςτου δίνοντας έξηγήσεις λιγότερο πειστικές απ’ αύτές πού έδωσαν οί Κουρουμλήδες.’Αγγλικανός στήν ’Οξφόρδη, γίνεται ’Ιησουίτης ιεραπόστολοςστήν ’Ινδία καί πράκτορας τού Ναπολέοντα Γ' στή Συρία. Περνάει σάν Μουσουλμάνοςστή διάρκεια τού περίφημου διετούς ταξιδιού του διαμέσου τήςΚεντρικής ’Αραβίας το 1861-63 καί επιστρέφει στήν ’Εκκλησία τής ’Αγγλίαςπριν τοποθετηθεί στήν Τραπεζούντα, ένώ παίζει μέ το Βουδισμό τού Σιάμκαί το Σιντοϊσμό τής ’Ιαπωνίας πριν πεθάνει σάν Ρωμαιοκαθολικός στο Μον-τεβίδεο, το 1888.'Η Βρετανική Κυβέρνηση αδιαφόρησε γιά τήν τύχη τών Κουρουμλήδωνμετά τήν άναφορά τού Palgrave το 1867, ένώ παράλληλα το ενδιαφέρον τηςγιά τήν Τραπεζούντα άτόνησε όταν ή διώρυγα τού Σουέζ προσέφερε άσφαλέ-στερη δίοδο στήν ’Ινδία, μετά το 1869. ’Έτσι, ή πλήρης αναγνώριση τής θρησκευτικήςπίστης τών τελευταίων Κουρουμλήδων δέν επιτεύχθηκε παρά μέγαλλική καί ρωσική, όχι όμως καί βρετανική, πίεση μόνο το 1910. Τότε, τάπλεονεκτήματα μιας ανοικτής μεταστροφής στο Χριστιανισμό ήταν λιγότεροφανερά αφού οί Χριστιανοί τώρα είχαν στρατιωτικές υποχρεώσεις, ένώ παράλληλαυπήρχαν έλπίδες ότι οί Ρώσοι θά καταλάμβαναν τήν Τραπεζούντα, όπωςκι έγινε το 1915.