Εκδόσεις Ανοικτής Πρόσβασης & Επιστημονική Επικοινωνία

Η ανοικτή πρόσβαση στα ερευνητικά αποτελέσματα, δηλαδή η ελεύθερη διάθεση της έρευνας που προκύπτει από διαδικασίες επιστημονικής αξιολόγησης, έχει ως στόχο την ευρεία διάδοση της γνώσης, την εντατικοποίηση της έρευνας και την αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων για την προώθηση της καινοτομίας. Μια επιστημονική δημοσίευση ανοικτής πρόσβασης διατίθεται άμεσα και χωρίς πληρωμή σε όλους τους χρήστες του διαδικτύου. Μία δημοσίευση μπορεί να παρέχεται με Ανοικτή πρόσβαση είτε μέσω της δημοσίευσης σε περιοδικά ανοικτής πρόσβασης (ο λεγόμενος χρυσός δρόμος), είτε μέσω της ανάρτησης της δημοσίευσης σε ιδρυματικά αποθετήρια (ο λεγόμενος πράσινος δρόμος).

-Ορισμός απο την Πρωτοβουλία της Βουδαπέστης για την Ανοικτή Πρόσβαση-

Το ΕΚΤ ως ηλεκτρονική και φυσική υποδομή εθνικής εμβέλειας, έχει ως θεσμικό ρόλο, από την ίδρυσή του, τη συλλογή, τεκμηρίωση, διάχυση και ψηφιακή διατήρηση του επιστημονικού και τεχνολογικού περιεχομένου που παράγεται στην Ελλάδα. Αποστολή του ΕΚΤ ήταν πάντα η παροχή επιστημονικής και τεχνολογικής πληροφορίας χωρίς περιορισμούς. Κατά συνέπεια, το ΕΚΤ ήλθε σε επαφή με την Ανοικτή Πρόσβαση,  από τα πρώτα στάδια ανάπτυξης του Κινήματος αυτού, ενώ ήταν ο μοναδικός ελληνικός φορέας που υπέγραψε τη Διακήρυξη του Βερολίνου, το καταστατικό κείμενο του Κινήματος, όταν συντάχθηκε το 2003.

Το ΕΚΤ έχει οδηγήσει τις εξελίξεις στη χώρα όσον αφορά την Ανοικτή Πρόσβαση τόσο για τον Πράσινο Δρόμο όσο και τον Χρυσό. Η υπηρεσία ePublishing ακολουθεί τις αρχές του Χρυσού Δρόμου. Στο διαδικτυακό περιβάλλον των ηλεκτρονικών εκδόσεων του ΕΚΤ ePublishing (http://epublishing.ekt.gr/) φιλοξενούνται peer-reviewed επιστημονικά περιοδικά με έγκριτο και πρωτότυπο περιεχόμενο, το οποίο είναι ελεύθερα προσβάσιμο από ολόκληρη την επιστημονική κοινότητα αλλά και οποιονδήποτε άλλον ενδιαφέρεται για αυτό, και αυτό γίνεται χωρίς κόστος για τους συγγραφείς. Επιπλέον, στο περιβάλλον του ePublishing υπάρχουν δημοσιευμένες μονογραφίες και πρακτικά συνεδρίων, διευρύνοντας το ανοικτό περιεχόμενο που είναι διαθέσιμο στους χρήστες των υπηρεσιών του ΕΚΤ.

Η υπηρεσία ePublishing έχει κομβικό ρόλο στη μετάβαση της επιστημονικής επικοινωνίας (scholarly communication) στην Ελλάδα σε έναν πιο ανοικτό χαρακτήρα, όπου η επιστημονική πληροφορία θα είναι εύκολα προσβάσιμη με τους λιγότερους δυνατούς περιορισμούς. Απαραίτητη προϋπόθεση για να συμβεί αυτό είναι ο ψηφιακός μετασχηματισμός των επιστημονικών εκδόσεων, κάτι που αποτελεί στρατηγική του ΕΚΤ και υλοποιείται μέσω του ePublishing. Η συνεργασία των ακαδημαϊκών εκδοτών με το ΕΚΤ προς αυτή την κατεύθυνση έχει σημαντικά οφέλη για την επιστημονική επικοινωνία και την ακαδημαϊκή κοινότητα της χώρας. 

Παράλληλα, το ΕΚΤ συμμετέχει σε ευρωπαϊκά δίκτυα και έργα για την προώθηση και την υιοθέτηση των πολιτικών της Ανοικτής Πρόσβασης. Με τη συμμετοχή του σε αυτά τα έργα όχι μόνο παρακολουθεί αλλά συνδιαμορφώνει τις εξελίξεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η εμπειρία που αποκτάται από αυτή τη συμμετοχή μεταφέρεται στον σχεδιασμό και στην υλοποίηση των υπηρεσιών που παρέχει το ePublishing, έτσι ώστε αυτό να βρίσκεται στην αιχμή των εξελίξεων και να συμβάλει στη δημιουργία ενός σύγχρονου και αποτελεσματικού πεδίου επιστημονικής επικοινωνίας στη χώρα.

Την περίοδο 2019-2023, το ΕΚΤ συμμετέχει ως εταίρος στα ευρωπαϊκά έργα OPERAS και TRIPLE, τα οποία έχουν ως σκοπό την προώθηση της επιστημονικής επικοινωνίας στις ΑΚΕ και τον περαιτέρω ψηφιακό μετασχηματισμό της. Στην καρδιά του TRIPLE βρίσκεται η δημιουργία ψηφιακής πλατφόρμας που έχει ως στόχο την αναζήτηση, εύρεση και επαναχρησιμοποίηση υλικού (δημοσιεύσεων, δεδομένων, κ.ά.) αλλά και τη δικτύωση των ερευνητών σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Και στα δύο έργα γίνεται εκτενής συζήτηση και έρευνα σχετικά με τα προσφορότερα επιχειρηματικά μοντέλα (business plans) ανοικτής πρόσβαση, τις βέλτιστες πρακτικές σχετικά με τη διαδικασία της ακαδημαϊκής δημοσίευσης (παρεχόμενες υπηρεσίες σε συγγραφείς, κρίση από ομότιμους (peer reviewing), μετρικά, ψηφιακή διατήρηση, κ.α.), χρήση αδειών ανοικτής πρόσβασης, και άλλα σχετικά θέματα.

Ανοικτή Πρόσβαση και Επιστημονική Επικοινωνία

Η δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων της επιστημονικής έρευνας βρίσκεται στον πυρήνα της επιστημονικής διαδικασίας. Η επιστημονική δημοσίευση, είτε αυτή είναι επιστημονικό άρθρο, είτε μονογραφία, ή  κάποια άλλη μορφή, είναι ο βασικότερος τρόπος δημοσιοποίησης των ερευνητικών αποτελεσμάτων, αν και  η επιστημονική επικοινωνία δεν εξαντλείται στην επιστημονική δημοσίευση.

Η ελεύθερη και χωρίς περιορισμούς επικοινωνία μεταξύ των επιστημόνων θεωρείται ένας από τους θεμέλιους λίθους της επιστημονικής διαδικασίας. Δεν είναι λίγοι όμως αυτοί που πιστεύουν ότι  τα επιχειρηματικά μοντέλα  (business models) που χρησιμοποιούνταν στο παρελθόν, αλλά και εξακολουθούν  χρησιμοποιούνται θέτουν εμπόδια και περιορισμούς στην ελεύθερη και ανοικτή επιστημονική επικοινωνία. Η εμπορευματοποίηση της διαδικασίας της επιστημονικής δημοσίευσης που έχει συντελεστεί τις τελευταίες δεκαετίες έχει προκαλέσει τις  αντιδράσεις της ερευνητικής κοινότητας, η οποία βλέπει ότι πρέπει να καταβάλλονται τεράστια χρηματικά ποσά από τους ίδιους τους ερευνητές  ή τα ιδρύματα στα οποία εργάζονται, προκειμένου να έχουν πρόσβαση στο προϊόν της ίδιας τους της εργασίας, την επιστημονική δημοσίευση.

Ως αντίδραση στη διαμορφωμένη  κατάσταση δημιουργήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 2000 το Κίνημα της Ανοικτής Πρόσβασης. Βασική αρχή του Κινήματος είναι ότι η παραγόμενη  επιστημονική γνώση, θα πρέπει να διατίθεται χωρίς περιορισμούς τόσο στα μέλη της επιστημονικής όσο και στο ευρύτερο δυνατό κοινό, καθώς το μεγαλύτερο μέρος της παραγόμενης έρευνας υποστηρίζεται από πόρους που παρέχονται από την κοινωνία. Ένας δεύτερος παράγοντας που έχει δώσει ώθηση στην  Ανοικτή Πρόσβαση, πέρα από την αντίδραση στην εμπορευματοποίηση, είναι οι δυνατότητες που παρέχουν οι ΤΠΕ στη συλλογή, διατήρηση και διάχυση του ηλεκτρονικού περιεχομένου.

Η μετάβαση σε ένα τοπίο όπου η πρόσβαση στις επιστημονικές δημοσιεύσεις θα είναι ανοικτή και χωρίς περιορισμούς δεν είναι μια διαδικασία χωρίς δυσκολίες και εμπόδια. Για να ξεπεραστούν αυτές οι δυσκολίες και για την επίτευξη της μέγιστης δυνατής ανοικτής πρόσβασης στις δημοσιεύσεις έχουν, μέχρι στιγμής, προταθεί και αναπτυχθεί τρεις στρατηγικές: Ο Πράσινος Δρόμος για την Ανοικτή Πρόσβαση (Green Open Access), ο Χρυσός Δρόμος (Gold Open Access), και ο Διαμαντένιος ή Πλατινένιος Δρόμος (Diamond or Platinum Open Access). Οι δύο πρώτες είναι και οι πιο διαδεδομένες.

Ο Πράσινος Δρόμος ουσιαστικά αναφέρεται στην αρχειοθέτηση του έργου των επιστημόνων από τους ίδιους (self-archiving). Σε αυτή την περίπτωση οι επιστήμονες μπορούν να τοποθετούν σε ένα αποθετήριο εργασίες τους που έχουν ήδη δημοσιευθεί, ή πρόκειται να δημοσιευθούν σε κάποιο επιστημονικό περιοδικό. Στον Χρυσό Δρόμο η δημοσίευση ενός επιστημονικού άρθρου γίνεται εξαρχής σε ένα περιοδικό Ανοικτής Πρόσβασης, στο περιεχόμενο του οποίου έχουν πρόσβαση οι αναγνώστες χωρίς να απαιτείται συνδρομή. Σε αυτή την περίπτωση οι συγγραφείς (συνήθως με τη συνδρομή των ιδρυμάτων στα οποία εργάζονται ή η των χρηματοδοτών έρευνας) καλούνται να αναλάβουν το κόστος δημοσίευσης του άρθρου τους. Τα τελευταία χρόνια έχει κάνει την εμφάνισή του και ο Πλατινένιος Δρόμος (Platinum Open Access), στο πλαίσιο του οποίου δεν υπάρχει κόστος για την πρόσβαση στις δημοσιεύσεις, ούτε για τους συγγραφείς αλλά ούτε και για τους αναγνώστες. Σε αυτή την περίπτωση το κόστος αναλαμβάνουν οι χρηματοδότες της έρευνας, δημόσιου ή ιδιωτικού χαρακτήρα.

Σήμερα, όλο και περισσότεροι εκδότες και ερευνητές επιλέγουν τη δημοσίευση με Ανοικτή πρόσβαση γιατί εξασφαλίζει:

• Άμεση και ελεύθερη πρόσβαση στο επιστημονικό έργο
• Αυξημένη αναγνωσιμότητα και απήχηση του επιστημονικού έργου σε διεθνές επίπεδο
• Αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων προς όφελος της επιστήμης και της προόδου
• Ελεύθερη κυκλοφορία της πληροφορίας στην επιστημονική κοινότητα
• Μείωση του κόστους έκδοσης για τον φορέα
• Διαχρονική παρουσίαση και προβολή του έργου του φορέα
• Μακροχρόνια διατήρηση του ψηφιακού περιεχομένου
• Ενίσχυση της καινοτομίας και της ακαδημαϊκής επικοινωνίας

Οι πρωτοβουλίες για την ανοικτή πρόσβαση σήμερα υποστηρίζονται ολοένα και περισσότερο από εξελίξεις στο διεθνές στερέωμα σε ο, τι αφορά τις πολιτικές για την πρόσβαση στη δημόσια χρηματοδοτούμενη έρευνα, όπως οι σχετικές συστάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Παράλληλα, οι ραγδαίες εξελίξεις στον χώρο της τεχνολογίας διευκολύνουν την υιοθέτηση πολιτικών ανοικτής πρόσβασης. Ωστόσο, κανένα σημαντικό βήμα δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την υποστήριξη οργανισμών που εμπλέκονται άμεσα στην παραγωγή και διακίνηση της γνώσης, όπως τα πανεπιστήμια και άλλοι ερευνητικοί φορείς, οι βιβλιοθήκες, αλλά και οι φορείς χρηματοδότησης της έρευνας.