Yannis Xourias, Ο Μέμνων στην Κωνσταντινούπολη: Μεταφραστικές μεταμορφώσεις του Memnon ou La sagesse humaine του Βολταίρου, Σύγκριση, 24|2014, 5-14

Η ελληνική μετάφραση του διηγήματος του Βολταίρου Memnon (1749), η οποία εκδόθηκε ανώνυμα το 1766, αποδίδεται στον Ευγένιο Βούλγαρη. Στην ελληνική μετάφραση το πεζό γαλλικό πρότυπο μετατρέπεται σε έμμετρο ομοιοκατάληκτο ποίημα. Η αλλαγή αυτή ίσως εξηγείται από το γεγονός ότι εξ αρχής ο Βολταίρος είχε εντάξει το διήγημα ως συμπλήρωμα στην ενότητα μιας σειράς φιλοσοφικών ποιημάτων του με τον τίτλο Discours en vers sur l’homme. Επίσης, η μετατροπή του πεζού διηγήματος σε έμμετρο το φέρνει πιο κοντά στο είδος του έμμετρου διδακτικού μύθου (ή απόλογου), το οποίο είχε μεγάλη διάδοση και ήταν καταξιωμένο στο πλαίσιο της νεοκλασικιστικής ποιητικής. Αλλά και στο περιεχόμενο της μετάφρασης εντοπίζονται διαφοροποιήσεις, από τις οποίες πιο ενδιαφέρουσες είναι δύο που δείχνουν ότι αφενός ο μεταφραστής είχε ήδη μια οικειότητα με τα θέματα που πραγματεύεται το διήγημα του Βολταίρου και αφετέρου ότι η οπτική του έχει εμποτιστεί από τη χριστιανική θεολογία και παράδοση. Η πρώτη διαφοροποίηση δείχνει ότι ο μεταφραστής πρέπει να είχε προσωπική γνώση της θεωρίας του Fontenelle περί πληθύος των κόσμων, εμπλουτίζοντας την ειρωνική κριτική του πρωτοτύπου. Η θεωρία του Fontenelle είχε προκαλέσει αντιδράσεις μεταξύ των Ελλήνων λογίων, καθώς ήταν ασύμβατη με βασικές θέσεις της χριστιανικής θεολογίας. Η δεύτερη διαφοροποίηση οδηγεί στη βαθμιαία μετάλλαξη του ουράνιου πλάσματος που αποκαλύπτει την αλήθεια του κοσμικού σχεδίου στον Μέμνονα. Από έναν φιλοσοφικό άγγελο του 18ου αι., ο οποίος στο γαλλικό πρότυπο δεν έχει τίποτε ανθρώπινο, οδηγούμαστε βαθμιαία από την πρώτη έως την τρίτη έκδοση της ελληνικής μετάφρασης (1817) στην πλήρη μεταμόρφωσή του σε έναν τυπικό χριστιανικό άγγελο, σε αντίθεση με τις εμφανείς προθέσεις του βολταιρικού κειμένου.