Demetrios KYRITSES, The ‘‘Common Chrysobulls’’ of Cities and the Notion of Property in Late Byzantium, Βυζαντινά Σύμμεικτα, 13|1999, 229-245
Δημήτριος ΚυρίτσηςΤα ‘‘κοινά χρυσόβουλλα’’ των πόλεων και η έννοια της ιδιοκτησίας στο ύστερο Βυζάντιο Το άρθρο αυτό εξετάζει τις διατάξεις ορισμένων χρυσοβούλλων, που είχαν παραχωρήσει οι αυτοκράτορες της ύστερης Βυζαντινής εποχής στους κατοίκους ορισμένων πόλεων. Οι διατάξεις αυτές, ιδιαίτερα όσες σχετίζονται με την ιδιοκτησία αγροτικών εκτάσεων, σώζονται στα χρυσόβουλλα για τη Μονεμβασία, τις Κρόες και τα Ιωάννινα και μπορούν εν μέρει να ανασυσταθούν με βάση όσα αναφέρονται σε αρχειακά έγγραφα για τα χρυσόβουλλα της Θεσσαλονίκης, της Βέρροιας και της Ρεντίνας.Γνωρίζουμε ή μπορούμε βάσιμα να συμπεράνουμε ότι ‘κοινά' χρυσόβουλλα απολύθηκαν για πρώτη φορά για χάρη πόλεων που περιήλθαν εκ νέου στη βυζαντινή κυριαρχία μετά το 1240. Κατά καιρούς μεταγενέστεροι αυτοκράτορες επικύρωναν το περιεχόμενο τους με νέα χρυσόβουλλα.Τα ‘κοινά χρυσόβουλλα' παρείχαν διαφόρων ειδών προνόμια. Οι διατάξεις, όμως, που εξετάζονται εδώ, σχετίζονται ειδικότερα με την έννοια της ιδιοκτησίας. Στις σημαντικότερες περιπτώσεις, οι αυτοκράτορες εγγυώνται ότι η ακίνητη περιουσία την οποία κατείχαν οι ‘έποικοι' των πόλεων εκτός των τειχών ήταν ";;;ελεύθερη";;;, δηλαδή ότι δεν βαρυνόταν με καμμία υποχρέωση έναντι του κράτους, είτε αυτή συνίστατο στην πληρωμή φόρου είτε στην παροχή υπηρεσιών, στρατιωτικών ή άλλων. Από το καθεστώς ‘ελευθερίας' απέρρεε και η απεριόριστη δυνατότητα μεταβίβασης της ιδιοκτησίας, έννοια που περιγράφεται με τον όρο ‘κατά λόγον γονικότητος', μολονότι ο όρος αυτός δεν έχει πάντοτε την ίδια σημασία σε όλα τα έγγραφα.Παρατηρούμε ότι δεν πρόκειται για την απλή -και γνωστή από το παρελθόν- παραχώρηση απαλλαγών ούτε για την απλή αναγνώριση της ιδιοκτησίας των πολιτών, αλλά για την αναγνώριση από το κράτος ότι τα συγκεκριμένα περιουσιακά στοιχεία δεν έχουν παραχωρηθεί από το ίδιο έναντι υποχρεώσεων. Η έννοια της ιδιοκτησίας αποκλίνει από το παραδοσιακό ‘αντικειμενικό' νομικό πλαίσιο και εντάσσεται στο πλαίσιο μιας αμφίδρομης συμβατικής σχέσης με το κράτος, όπου η ‘ελευθερία' και το αντίθετο της, η ‘δουλεία', βαραίνουν περισσότερο. Η θεμελιώδους σημασίας δυνατότητα μεταβίβασης της περιουσίας καθορίζεται με βάση αυτές τις δύο έννοιες. Εικάζεται ότι αυτή η μεταβολή απηχεί την ασταθή κατάσταση που δημιουργήθηκε στις ευρωπαϊκές επαρχίες κατά τη διάρκεια της βαθμιαίας ανάκτησής τους από την αυτοκρατορία, όταν στο μεγαλύτερο μέρος τους οι εύφορες, καλλιεργήσιμες εκτάσεις περιήλθαν στην κυριότητα του κράτους, το οποίο τις εκχώρησε στη συνέχεια, υπό διαφόρους όρους, στην αριστοκρατία, τους λειτουργούς και το στρατό.Τα ‘κοινά χρυσόβουλλα' αποσκοπούσαν στη διασφάλιση των περιουσιών των κατοίκων ορισμένων πόλεων από ενδεχόμενες απαιτήσεις του κράτους. Δεν εμπόδισαν όμως τη διείσδυση της αυτοκρατορικής αριστοκρατίας ή των μεγάλων μοναστηριών, που μέσω αγοράς ή δωρεών, άρχισαν να αποκτούν τα κτήματα αυτά. Στην ιδιαίτερη περίπτωση του κοινού χρυσοβούλλου των Ιωαννίνων οι οργανωμένοι ‘καστρηνοί' της πόλεως επιβάλλουν περιορισμούς με σκοπό να προστατεύσουν την περιουσία τους από έξωθεν διάβρωση. Οι αναφορές στα ‘κοινά χρυσόβουλλα' σταματούν στα μέσα του 14ου αι., όταν οι εν λόγω πόλεις είτε χάνουν την αγροτική ενδοχώρα τους είτε χάνοται οι ίδιες οριστικά για την αυτοκρατορία.
