Konstantinos Tsouris, Οχυρωματικά έργα επί ανανεωσίμων πηγών υδάτων (9ος – 15ος αιώνας), Βυζαντινά Σύμμεικτα, 22|2012, 293-339
Στους οικισμούς της μέσης και ύστερης βυζαντινής περιόδου ο συνήθης τρόπος κάλυψης των αναγκών σε νερό ήταν η αποταμίευση ομβρίων υδάτων. Οι περισσότεροι από τους οικισμούς που ιδρύθηκαν μετά το τέλος της αρχαιότητας βρίσκονταν σε απότομα υψώματα και έτσι η μεταφορά υδάτων από ανανεώσιμες πηγές υδάτων ήταν σχεδόν αδύνατη. Οι κάτοικοι αυτών των οικισμών όφειλαν να προμηθεύονται τις απαραίτητες ποσότητες νερού από παρακείμενα υδάτινα ρεύματα, πηγές ή λίμνες. Σε καιρούς ειρήνης η μεταφορά νερού από τις πηγές αυτές στο εσωτερικό των οχυρωμένων εγκαταστάσεων ήταν κοπιώδης μεν ακίνδυνη δε. Κατά τη διάρκεια όμως πολιορκιών η άντληση νερού από πηγές εκτός οχυρώσεως ήταν άκρως επικίνδυνη. Οι κάτοικοι των οχυρωμένων οικισμών που βρίσκονταν σε απότομα υψώματα, για να εξασφαλίσουν την αβλαβή άντληση υδάτων από τα πεδινά, σε ορισμένες περιπτώσεις κατασκεύασαν σήραγγες που οδηγούσαν στις πηγές, τα ποτάμια ή τις λίμνες, ενώ σε άλλες κατασκεύασαν οχυρωματικά έργα πάνω ή δίπλα στις πηγές άντλησης. Μέχρι σήμερα αναφέρονται στη σχετική βιβλιογραφία δύο ειδών έργα. Το ένα ήταν η κατασκευή επέκτασης της οχύρωσης ώστε να περιληφθεί μέσα σε αυτήν μία πηγή ή να βρεθεί η οχύρωση δίπλα σε μία πηγή άντλησης. Έτσι αυξανόταν ο οχυρωμένος χώρος που διέθετε ο οικισμός, αλλά η επέκταση αυτή δεν αύξανε τις αμυντικές δυνατότητες του οικισμού άμεσα. Είτε υπήρχε είτε όχι η οχύρωση εξακολουθούσε να έχει τις ίδιες δυνατότητες. Η συμβολή στην άμυνα ήταν έμμεση: εφ’ όσον εξασφαλιζόταν η διαρκής ύδρευση, η άμυνα εξαρτιόταν απολύτως από τα οχυρωματικά έργα και τους πολεμιστές και δεν απειλούνταν από έλλειψη νερού. Το άλλο είδος έργου ήταν η κατασκευή πύργου μέσα ή δίπλα σε μία πηγή άντλησης. Ο πύργος αυτός άλλοτε ήταν παντελώς ανεξάρτητος από την οχύρωση του οικισμού, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις συνδεόταν με τείχος με την υπόλοιπη οχύρωση. Στο τελευταίο ενδεχόμενο ένας βραχίονας του τείχους (γραμμικό έργο) ξεκινούσε από την οχύρωση του απότομου υψώματος και κατέβαινε στα πόδια του υψώματος, όπου βρισκόταν η πηγή ύδρευσης (πηγή ή υδάτινο ρεύμα). Πάνω στο σημείο άντλησης υψωνόταν ένας πύργος, στο εσωτερικό του οποίου οι κάτοικοι του κάστρου μπορούσαν να αντλούν νερό χωρίς να εκτίθενται στα εχθρικά πυρά. Οι ανωτέρω κατασκευές δεν ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένες, έχουν εντοπισθεί μέχρι τώρα σε οχυρωμένους οικισμούς, που συνήθως χαρακτηρίζονται πόλεις και ορισμένοι από αυτούς είχαν ιδιαίτερη σημασία στη μεσαιωνική Βαλκανική, ιδίως κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο.
